Hoofdrolspelers uit het ondergrondse verzet tegen de apartheid worden vandaag gebrandmerkt als ‘enemies of the state’

Gisteravond zond Andere Tijden een remake uit van een aflevering uit 2010 over de Nederlandse betrokkenheid bij de vrijlating van Nelson Mandela. Conny Braam kwam uitgebreid aan het woord over haar bijdrage aan Vula. Deze ondergrondse ANC operatie was er vooral op gericht om vanaf medio jaren tachtig uit Zuid-Afrika verbannen leiders van de beweging het land in te smokkelen. Omdat het binnenlandse protest tegen de apartheidspolitiek in die jaren zo onstuimig groeide, wilde het ANC meer leiderschap bieden en coördinatie tot stand brengen tussen die democratische beweging, het vanuit ballingschap opererende bestuur en Nelson Mandela in de gevangenis. Men wilde het verzet voorbereiden op een democratische Wende die zou kunnen volgen op de toenemende erosie van de machtsbasis van het blanke regime. Tot een volledige uitholling kwam het niet. In 1990 bond het minderheidsbewind in, liet Mandela vrij en toonde een bereidheid om te gaan onderhandelen. De overgang naar democratie werd bekroond met de eerste algemene verkiezingen in 1994. Zwart Zuid-Afrika kon voor het eerst naar de stembus.

Operatie Vula

Andere Tijden legde begrijpelijkerwijs de nadruk op de Nederlandse betrokkenheid bij Vula. Pakweg zeventig mensen waren sinds 1987 betrokken bij de ingrijpende transitie van Zuid-Afrikaanse verzetsmensen. Met behulp van bewegingsoefeningen, make up, valse gebitten, pruiken en nieuwe outfits werd ze een andere identiteit aangemeten en de daarbij behorende paspoorten verstrekt. Zo vonden ze hun weg terug naar het geboorteland. Daar, en in de buurlanden, hadden enkele tientallen Nederlanders, met Britten en Canadezen, verschillende safe houses ingericht. Met behulp van enkele Philipsmedewerkers werd een smart phone avant la lettre ontwikkeld waarmee de communicatie tussen Mandela in de gevangenis en de ANC leiding in Lusaka tot stand werd gebracht. Zo kon Mandela zijn kameraden nauwkeurig op de hoogte houden van de oriënterende gesprekken die hij met vertegenwoordigers van het minderheidsbewind voerde. De informatie werd via Londen en Amsterdam, waar Braam de eerste berichten van Mandela decodeerde, naar Lusaka gestuurd. Ook werd er informatie doorgegeven via floppy discs die door een KLM stewardess Zuid-Afrika werden binnengesmokkeld.

Collectief

‘Operatie Vula’ was zo succesvol omdat deze zich in het diepste geheim voltrok. Gedurende vier jaar wisten de betrokkenen bij deze operatie zich aan het zicht van de blanke veiligheidsdiensten te onttrekken. Slechts een handjevol topleiders van het ANC, waaronder toenmalig president Tambo, was op de hoogte. Binnen de Anti Apartheids Beweging Nederland, waarvoor ik destijds werkte, wist vrijwel niemand van Braams dubbelleven. De operatie vertegenwoordigt een unieke samenwerking tussen Zuid-Afrikanen, Nederlanders en andere internationalisten. Zonder af te willen doen aan het belang van individueel leiderschap valt bij bestudering van de strijd tegen de apartheid telkens weer op hoezeer de rol van het collectief zijn stempel op de ontwikkelingen drukte. Vula bracht een groot aantal Zuid-Afrikanen bijeen die hun verschillen in huidskleur, achtergrond, sociale klasse en opleiding zowel investeerden in een strijd tegen een systeem van vernedering, ontmenselijking en geweld als overstegen voor het gedeelde ideaal van democratie en gelijkwaardigheid. Op hun beurt brachten die Zuid-Afrikanen de samenwerking tot stand met internationale vrienden en ze nodigden hen uit om aan die strijd een betekenisvolle bijdrage te leveren. De geschiedenis van het verzet tegen de apartheid is er natuurlijk ook een van pijn, ontwrichting, verraad en uitputting. Toch roept zo’n aflevering van Andere Tijden vooral gevoelens van heimwee op naar de idealen die zovelen van onze generatie omhelsden.

IJzingwekkende strijd

De heimwee wordt ook geactiveerd door enkele recente ontwikkelingen in Zuid-Afrika. In de afgelopen weken is een ijzingwekkende strijd opgelaaid die draait om het beheer van de instituties van de staat. In de afgelopen jaren benoemde president Zuma vrienden en andere getrouwen op sleutelposities binnen onder meer de nationale inlichtingendienst, het kantoor van de openbaar aanklager, de Hawks, de belangrijkste misdaadbestrijdingseenheid binnen de politie, de nationale luchtvaartmaatschappij, de publieke omroep en de belastingdienst. Die laatste dienst, de South African Revenue Services (SARS), was tot voor kort het succesverhaal van het nieuwe Zuid-Afrika. Na de democratische omwenteling werd de dienst omgevormd tot een publieksvriendelijke en efficiënte machine die jaren achtereen miljarden meer binnenhaalde dan begroot. Een instelling die informele handelaren serieus nam, ondernemerschap aanmoedigde en de allerrijksten liever tot belasting betalen verleidde dan charitas. Zo werd de basis gelegd voor een sociaal vangnet, grote infrastructurele werken en de verstrekking van aidsremmers. De dienst wist zich na het era van apartheid en corruptie te vrijwaren van politieke bemoeienis en incasseerde zonder aanzien des persoon. Dat succes kan op het conto worden geschreven van een collectief waaraan ook verschillende bekeerlingen uit de apartheidstijd bijdroegen maar het grootste krediet moet gaan naar twee mannen die ook in Operatie Vula een sleutelrol speelden: Pravin Gordhan en Ivan Pillay. De laatste heb ik in de loop der jaren persoonlijk leren kennen mede als de echtgenoot van collega en vriendin Evelien Groenink. Ivan is een man van onmetelijke integriteit en toewijding aan het ideaal van een rechtvaardige samenleving. Ik ken weinig mensen met zoveel inzicht in het complexe post-apartheid Zuid-Afrika, een vrijdenker pur sang.

‘Enemy of the state’

Ivan werd interim-hoofd van SARS nadat zijn baas, Gordhan, in 2009 tot Minister van Financiën werd benoemd. Vijf jaar later werd Gordhan gedegradeerd naar een lagere kabinetspositie. Daarmee kwam de weg vrij om ook Ivan weg te werken. Het begon met een smear campaign in de Sunday Times, een krant die zich ook in de apartheidsjaren veelvuldig liet gebruiken door inlichtingendiensten. Eind 2014 benoemde Zuma zijn oude vriend, en in ballingschap de babysitter van zijn kinderen, Tom Moyane. Deze ging over tot schorsing van Pillay en verhevigde de fluistercampagne gericht op karaktermoord en uiteindelijk vervolging. Over de talrijke beschuldigingen aan het adres van Ivan valt veel te zeggen. Ik volsta met de door de meeste Zuid-Afrikaanse media gedeelde conclusie dat ze nergens op berusten. Toch zou tegen Ivan inmiddels een arrestatiebevel in elkaar gedraaid zijn door het nieuwe hoofd van de Hawks, die zijn sporen verdiende als commissaris in een apartheidsthuisland, en de nieuwe adjunct van de openbaar aanklager, die beiden door Zuma werden benoemd. Als dat zo is maken deze beschuldigingen hem tot een ‘enemy of the state.’ Dat betekent dat hij in het geval echt tot arrestatie wordt overgegaan niet op borgtocht kan worden vrijgelaten.

Ivan is niet de enige. Verschillende goed functionerende leidinggevenden binnen de politie werden in de afgelopen tijd eveneens ontslagen. De belangrijkste posities binnen bovengenoemde instituties worden inmiddels ingenomen door mensen uit de vriendenkring van de president. Op de achtergrond speelt een familie van Indiase investeerders, de Gupta’s, waarmee Zuma een innige relatie onderhoudt, een grote rol. Op het spel staan overheidsopdrachten in allerlei sectoren en belangen in een nieuw nucleair project.

Kapitale blunder

Het Ministerie van Financiën wist tot december 2015 te ontkomen aan de machtsgreep van de president. Voor Zuma was dat dan ook de reden om minister Nene te ontslaan en te vervangen door de ANC backbencher Des van Rooyen. Daags na de benoeming meldden zich op het ministerie een tweetal naaste medewerkers van Van Rooyen die nauwe banden met de Gupta familie onderhouden. Ze kondigden aan een kantoor te gaan inrichten en eisten tekeningsbevoegdheid. Drie dagen later – de Rand had inmiddels ruim tien procent van zijn waarde verloren – werd Zuma gedwongen om de benoeming terug te draaien nadat ambtenaren hadden geweigerd zich naar de decreten van Van Rooyen’s medewerkers te schikken. Hij had een kapitale blunder begaan en er werd Zuma geen andere keus gelaten dan Pravin Gordhan opnieuw aan te stellen als Minister van Financiën.

Sindsdien zijn de beren los. Gordhan werkt met onnoemelijke energie aan het herstel van de opgelopen schade. Zijn budgetspeech werd vorige week goed ontvangen. Hij weigerde deel te nemen aan een door de Gupta familie gesponsord ontbijt van The New Age, een krant die hun eigendom is. Vice president Cyril Ramaphosa keerde zich in bedekte termen tegen wat inmiddels ‘state capture’ heet, een rooftocht gericht op de staatseigendommen en -opdrachten. Jessie Duarte, lid van het dagelijks bestuur van het ANC, nodigde Ivan Pillay en de eveneens geschorste Anwar Dramat en Robert McBride, politiemannen die ook in het verzet tegen de apartheid actief waren, uit om haar te vergezellen bij de opening van het parlement. Het was niet minder dan een opgestoken vinger naar Zuma die de media niet ontging.

Enkele dagen later liet de openbaar aanklager een vragenlijst bij Gordhan afleveren. Met beantwoording zou hij zich moeten verdedigen tegen de vele verdachtmakingen die in de afgelopen tijd zijn verspreid met als mogelijke consequentie net als Ivan Pillay als ‘enemy of the state’ te worden gebrandmerkt. Gordhan heeft de brief inmiddels afgedaan als een poging de voorbereidingen van zijn optreden in het parlement te ontregelen. De secretaris-generaal van het ANC, Gwede Mantashe, heeft inmiddels zijn vertrouwen in Gordhan uitgesproken.

Op een vraag van journalisten wat hij zou doen als hij weer een dag minister van financiën was, antwoordde Trevor Manuel, die nog door Mandela als minister werd benoemd, afgelopen vrijdag: ‘Tom Moyane ontslaan’. Hij voegde eraan toe twintig seconden nodig hebben voor het schrijven van de ontslagbrief.

Mbeki erfenis

Maar zo simpel is het niet. Want het was Thabo Mbeki die de benoeming, en dus het ontslag, van ambtenaren in topposities gedurende zijn presidentschap juist naar zich toetrok. Het was deel van zijn agenda om de macht te centraliseren. Het leidde, in combinatie met het grote ongenoegen over miljarden verslindende wapenaankopen, het misbruiken van de staatsinstellingen in de strijd tegen politieke tegenstanders en een moorddadige ontwrichting van de behandeling van aids, tot zijn val.

Op de golven van het brede anti-Mbeki sentiment wist Jacob Zuma de macht te veroveren. ‘No Zimbabwe’, stond er op spandoeken van zijn aanhangers tijdens het congres in Polokwane dat de ondergang van Mbeki inluidde. Het is een bittere ironie dat de ontsporingen die tijdens het Mbeki tijdperk op gang kwamen door Zuma met groot enthousiasme zijn voortgezet en verder tot beleid verheven.

Gordhan kan Moyane dus niet zomaar ontslaan. Zuma zal het vooralsnog weigeren. De acties en verklaringen van verschillende ANC-bestuurders duiden op een groeiende moed om Zuma de wacht aan te zeggen. Anders dan in de machtsstrijd tussen Mbeki en Zuma in 2007 gaat het vandaag veel minder om een gevecht tussen poppetjes maar om een keuze tussen de kleptocratie, waarvoor Gordhan afgelopen vrijdag waarschuwde, of democratie. Een keuze voor de strijd tegen armoede of voor corruptie en zelfverrijking. Met dat laatste lijken steeds meer mensen te willen afrekenen. Mooi dat het verzet wordt aangevoerd door mensen die dat ook al deden in andere tijden. Pijnlijk dat ze in onze tijden het doelwit zijn van een kliek nietsontziende graaiers uit eigen kring.

Amandla!

(Foto: Ivan Pillay)