Om te beginnen: het ANC heeft een leider weggestemd die een eerste verantwoordelijkheid draagt voor de explosie in aidsbesmettingen in de afgelopen tien jaar. Een leider, bovendien, die alle macht naar het presidentiele kantoor trok, zich omringde met ja-knikkers en er niet voor schuwde om de staatsinstellingen te misbruiken in zijn strijd tegen Zuma. Met de vervolging van Zuma is niets mis, met het ontbreken van vervolging van de Mbeki-vrienden op wie de zware verdenking rust dat zij zich evenzeer en meer verrijkt hebben met steekpenningen is alles mis. Pas in de laatste weken, in het zicht van de ondergang, heeft Mbeki ingestemd met verzoeken om interviews. Het is een wereldvreemde, een bange en onzekere man, die om elke hoek een samenzwering vermoedt.

Ik begrijp dan ook weinig van het standpunt dat de ‘fatsoenlijke academicus en intellectueel Mbeki heeft plaatsgemaakt voor de populist Zuma’, zoals in sommige media te lezen valt. 

Natuurlijk, Mbeki moet geprezen worden voor zijn bijdrage aan de toenadering tussen het ANC en het toenmalige apartheidsbewind (al werd hij in het begin van de jaren negentig al stevig op de vingers getikt vanwege zijn neiging om Zuid-Afrika’s overgang naar democratie niet in open onderhandelingen maar in stiekeme onderonsjes te willen regelen – net als Zuma, overigens). Mbeki heeft de Zuid-Afrikaanse economie een flinke impuls gegeven (al nam de afstand tussen rijk en arm toe). Tenslotte heeft Mbeki Afrika op de agenda gezet van de G 8 en de VN (al stemde Zuid-Afrika in de Veiligheidsraad consequent tegen moties die de schending van de mensenrechten in verschillende landen hekelden).

Bij gebrek aan een andere, jongere generatie kandidaat profiteert Jacob Zuma nu van de weerzin tegen Mbeki. Een populist? Zeker. Ingeklemd tussen de belangen van een bredere groep ondersteuners evenzeer. Een traditionalist, absoluut. Een man met een angstaanjagende reputatie in de omgang met vrouwen, zonder twijfel. Veel ANC-leden denken dat niemand zonder zonden is, maar dat hij zelfverzekerd is maar ook bewust van eigen tekortkomingen. Dat van die douche na onveilige sex was een domme uitglijer, maar men is ervan overtuigd dat hij in de strijd tegen aids uiteindelijk meer compassie zal tonen. Dat hij de ramen bij het ANC weer openzet. En bij onderwerpen waarvan hij geen verstand heeft, de kennis van anderen zal inroepen. Geen Mbeki, dus.

Saw the face of God, Moshekwa Langa, 2007

(Langa is een Zuid-Afrikaans beeldend kunstenaar. Hij woont en werkt in Amsterdam)

Justice Malala in The Sunday Times:

The rot in the party goes all the way to the top — Mbeki The liberation movement known as the ANC finally died on Sunday. In its place has risen a tawdry political party populated by leaders and members who have their eye on lining their pockets, and are prepared to embarrass themselves and each other in public to achieve their selfish goals. By 4.20pm on the first day of the party’s 52nd national conference, the usually dignified conference had degenerated into a farce akin to a very messy political rally. Mendi Msimang, the veteran treasurer- general of the party and part of the glue that held the ANC together through its years in exile, was booed. His mistake? Asking delegates to behave with dignity and stop howling at and heckling conference chairman Mosiuoa “Terror” Lekota, who had been taunted all day long as he tried to get the proceedings going. It was not a conference anymore — it was a political rally reminiscent of those terrible IFP affairs with hundreds of bodies, voting fodder, sitting uncomprehendingly while Mangosuthu Buthelezi held forth. This time, this fodder had been told that this or that leader was the enemy and was to be heckled and howled down. For this heckling and howling there would be ample reward: government tenders, positions in a state department — maybe even political office in the next election. It was in President Thabo Mbeki and ANC secretary-general Kgalema Motlanthe’s reports that one finally saw into what state the ANC had degenerated. Mbeki, in a plea for help, said: “By the time we close this national conference we must have discussed this matter and taken decisions that will be implemented, literally to save the ANC and our revolution.” That plaintiveness of Mbeki’s words evokes a sentiment expressed by a Nigerian friend yesterday: “ You guys are doomed to make the same mistakes we made.” The mistakes he refers to are greed and corruption, which have made Africa a basket case, a place to run away from rather than move to. In his report, Mbeki said there had been vote-buying in the ANC, and instances of “unqualified people who get appointed to such positions as municipal managers” simply to advance the commercial interests of their patrons. There had been instances of “people who abuse their positions in government consciously, purposefully and systematically to engage in corrupt practices ”. Crucially, Mbeki said, this is not something that applies merely to the bottom rung of the party. It goes all the way to the top. “The fact of the matter, whether this is correct or false, is that members of the ANC and others among our citizens have informed me that even the unprecedented fight for positions in the leadership … is informed by exactly the same imperatives. “The allegation that has been made is that at least some of the contending groups … have acted as they have with an eye to who would serve in positions of authority … after the 2009 general elections,” Mbeki said. In simple terms, the ANC is rotten to the core. In his report to the conference, Motlanthe asked: “Where is the ANC?” The truth is that the ANC of popular conception is dead. The monster described so eloquently by Mbeki has replaced it. We all know why the ANC has changed so drastically. It is because, as Mbeki quoted Motlanthe as saying in his report five years ago, “the issues … revolved around access to resources, positioning themselves or others to [gain] access to resources, dispensing patronage and using organisational structures to further these goals”. The challenge for the delegates in Polokwane this week is what to do about all this. But their dilemma is that they are caught up in the cycle themselves. Almost every single one of them is doing it. The members of the outgoing national executive committee of the ANC, from Motlanthe to Msimang, and others, are either involved in business or their spouses are. So it is difficult for these leaders to caution about greed while their own snouts are in the trough. Mbeki’s and Motlanthe’s warnings are blighted by the fact that they are as tarred as all the rest. Which brings us to the real threat to our future: if everyone is of the character described above, what are the chances of a new and committed cadre of the ANC emerging? I venture that the chances are very small, if not non- existent. The ANC of our dreams is dead. In its place is just another tawdry, corrupt political party.

Everjoice Win keerde onlangs terug naar Zimbabwe. Na enkele jaren in Zuid-Afrika te hebben geleefd, sloeg de heimwee toe. In de Mail & Guardian deed ze verslag van haar kwaadheid over de crisis die haar land doormaakt, over Mugabe , over de aanhoudende schending van de mensenrechten. Maar ook: ‘Yet I come out refreshed and happy. After a visit to my gynaecologist and my dentist – both of whom treat me like a human being and not a tropical disease, als I am normally treated in South Africa – I have every right to be happy. I am greeted with a smile and a chat at the bank. In Johannesburg I am “X-rayed 55 times”, as I call it, and my ID photocopied four times every time I visit my bank.

Having spent three weeks travelling under the most beautiful sun in three of the safest cities in the world, I am at peace. For three weeks I do not obsess about locking doors and windows and clutching my handbag. The laughter, community and sense of hope in everyone I see is something I will live on for the next few months. Even in the most trying of times, or in the longest bread queue, there is hope and faith.

I cannot help but be elated at the sight of new houses being built: big beautiful houses. No matter how much it costs, parents still sacrifice to send their children to the best schools; buy them necessary school uniforms and other supplies. University and college students study diligently, hoping for a better life. (…)

Life has become hell for many, but is slightly good hell. There is hope. The struggle to reclaim our beautiful country must continue.’

‘I have a friend from Zimbabwe. A writer. Black – and that is to the point. He taught himself to read from the labels on jam jars, the labels on preserved food cans. He was brought up in an area I have driven through, an area for rural blacks. The earth is grit and gravel, there are low sparse bushes. The huts are poor, nothing like the good cared-for huts of the better off. A school – but like one I have described. He found a discarded children’s encyclopaedia on a rubbish heap and learned from it.’

Lees hele speech op http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates2007/lessing-lecture_en.html

De president heeft gesproken. In Polokwane in het noorden van Zuid-Afrika is de 52ste ANC conferentie van start gegaan. Mbeki’s openingsrede wordt live op televisie uitgezonden. De zegeningen van 13 jaar democratie tellen 32 pagina’s. Het is een indrukwekkend overzicht van wat bereikt is.

Maar er zijn ook problemen, vervolgt Mbeki. Sommigen zien in een ANC-carriere een mogelijkheid tot lotsverbetering. Politieke banen leveren materiele voordelen op. In de jacht op posities worden er soms stemmen gekocht. Soms wordt steun met geweld afgedwongen. Het individuele belang wint het van de beweging, de nationale revolutie, de strijd voor de armen.

De kranten schrijven dat het ANC verdeeld is. Is dat zo? Spreek, kameraden,spreek uit wat je dwars zit. Waar gaan onze verschillen dan over? De president roept op tot debat.

De onuitgesproken suggestie is: wie straks bij de verkiezingen voor een nieuwe ANC-leider op Zuma stemt, kiest voor carrierisme en vriendjespolitiek.

Na Mbeki’s toespraak barsten de spreekkoren voor Zuma weer los.

Er is een diepe onvrede over Mbeki’s centralisme. Over het feit dat alles in de afgelopen jaren in het presidentiele kantoor werd bedisseld. Over de wereldvreemdheid van Mbeki-de-intellectueel die nog vrijwel uitsluitend per digitale nieuwsbrief met de buitenwereld communiceert. Over de twijfel die de president blijft zaaien aan het eigen aidsbeleid. Over het misbruik van staatsinstellingen in de strijd tegen vermeende politieke tegenstanders. Volgens Mbeki-biograaf Mark Gevisser acht de ANC-leider zichzelf niet alleen het slachtoffer van samenzweringen maar ziet hij deze ook als een noodzakelijke manier van politiek bedrijven.

Acht jaar na de aankondiging kwam vorige maand dan eindelijk The Dream Deferred uit, het bijna literaire levensverhaal van Thabo Mbeki. Gevisser voerde het woord bij de presentatie in The Great Hall op de campus van de Johannesburgse universiteit. Niet eerder maakte ik een boekpresentatie bij waarvoor je een half uur in de file staat. Gang- en zijpaden gevuld, monitoren in de hal voor de ongelukkigen die er niet meer inkonden. 1500 mensen luisteren ademloos naar de auteur en de navolgende paneldiscussie.

Wat beweegt Mbeki? Hoe moet zijn houding begrepen worden? Waarom ging het zo verschrikkelijk mis? Kan dat hersteld worden en hoe dan?

‘Polokwane’, waar het ANC vijf jaar voor zijn honderdste verjaardag de balans opmaakt, rekent af met een man die zichzelf ziet als een trouwe dienaar van een oppermachtige beweging en die voortgaat in de voetsporen van Albert Luthuli, Oliver Tambo, Walter Sisulu en Nelson Mandela. De waarheid is dat hij van het ANC een gesloten en bange beweging heeft gemaakt.

Het is een tragiek, en een ironie, dat het verlangen naar een open en democratisch ANC, naar een beweging die daadkracht en compassie combineert in de strijd tegen armoede, werkloosheid en aids zich nu lijkt te vertalen in een keuze voor Jacob Zuma.  

(Zie volledige toespraak Mbeki: http://www.mg.co.za/ContentImages/327872/political_report.pdf )

‘Je hebt me nooit verteld dat er hier een Nederlands bejaardenhuis is’, zegt Clifford Charles. Ik ben met een vriendin op bezoek bij de kunstenaar met wie ik in het begin van de jaren negentig bevriend ben geraakt. Clifford was een van de eerste gasten van de Thami Mnyele Stichting, beheerder van een atelier voor Afrikaanse kunstenaars in de Amsterdamse Kinkerbuurt.

Oranjehof, zoals het troosteloze oord in een verre buitenwijk van Johannesburg heet, roept een lange reeks herinneringen op. Ik hoorde er voor het eerst van in 1994 toen ik aan de vooravond van de eerste democratische verkiezingen met vele andere correspondenten op zoek was naar de Nederlandse invalshoek. Ik belde de directeur. ‘Nee hoor, dat is een misverstand. Er wonen hier helemaal geen Nederlanders’, hoorde ik. Later heb ik geconcludeerd dat de man de oudjes niet bloot wilde stellen aan ondervraging door de vaderlandse pers. Ik had mij inmiddels geabonneerd op de Nederlandse Post, het lokale suffertje voor de liefhebbers van hagelslag en haring, en daarin de aankondiging gelezen van de jaarlijkse braderie.

Daarheen heb ik mij vervolgens met toenmalig collega Lolke van der Heide en zijn vriendin Nandy begeven. Op een podium stond een man met een accordeon. Bij ons in de Jordaan en van je hela hola hou ‘r de moed maar in. Er stond een rij van zeker dertig meter richting het krokettenstalletje. De Hollandse Nieuwe was uitverkocht. Nog wel beschikbaar: zoute drop, stroopwafels, potten groente van Hak, nasi. De zon scheen. Kinderen vermaakten zich rond de schommel. ‘Wie?’, schreeuwde de oudste inwoner van het hof. ‘Je klein-doch-ter.’ Het was gezellig.

Dit jaar ben ik er met Evelien Groenink geweest. Ze is vermoedelijk al veel langer vriendin dan de Oranjehof bestaat. Nadat wij ons aan kroketten, loempia’s en speculaas te goed hadden gedaan, besloten we om bij enkele van de aanwezigen te informeren of zij al van de Nederlandse inburgeringscursus hadden gehoord. En dat je er als buitenlander tegenwoordig niet zo maar inkwam. ‘Heel goed’, zei de een. ‘Mooi zo’, de ander. 

‘Wat zou u ervan vinden als ze dat in Zuid-Afrika ook zouden invoeren’, vroeg Evelien op haar onschuldigst. ‘Geen enkel probleem’, zei de een. ‘Dat is precies wat er nodig is’, de ander.

‘Zullen we het eens uitproberen?’, vroeg Evelien. ‘Gaat uw gang’, zei de een. ‘Roept u maar’, de ander.

‘Hoe heet de vice president van Zuid-Afrika?’, vroeg Evelien eerst aan de een, en dan aan de ander. Waarna er in alle gevallen een korte stilte viel waarop de een begon te lachen en de ander wegliep. Op die ene mevrouw na. ‘O die zwarte namen weten we niet, hoor. Alleen die van Jonas. Dat is onze tuinman en hij komt uit Malawi.’